Για μια επανάσταση της λογικής

Του Δρ Κωνσταντίνου Λυμπερόπουλου*

Πόσο έμφρων είναι ο σύγχρονος άνθρωπος;

Ως homo sapiens,  θεωρείται ο άνθρωπος που ήδη πριν από 200.000 χρόνια είχε, εκτός από τη σωματοδομή και την κρανιακή του χωρητικότητα (1350 cm3), την ικανότητα να κατασκευάζει και όχι απλώς να χρησιμοποιεί εργαλεία.  Αυτό αποδεικνύει την ύπαρξη ικανότητας πρόβλεψης μελλοντικής χρήσης και όχι μόνο επίλυσης των αμέσων αναγκών του άμυνας ή επίθεσης.

Στο σημερινό επίπεδο ανάπτυξης του πολιτισμού με τα πολύπλοκα τεχνολογικά και τα σύνθετα κοινωνικοοικονομικά και πολιτικά δεδομένα πρέπει να αναρωτηθούμε ποιόν μπορούμε να θεωρήσουμε ως έμφρονα  άνθρωπο, όχι μόνο με κριτήριο τις γνώσεις του,  αλλά τον τρόπο που μπορεί αυτός να συνδυάσει τις αναλυτικές και συνθετικές του ικανότητες  και να εφαρμόσει οποιεσδήποτε θεωρητικές συλλήψεις, παραδοχές και ιδεολογίες ως τρόπο ζωής στην καθημερινή του πρακτική.

Ο κοινωνιολόγος καθηγητής της Παντείου Ευάγγελος Λεμπέσης δημοσίευσε το 1941 ένα άρθρο στην εφημερίδα των Ελλήνων Νομικών με τίτλο "Η τεραστία Κοινωνική Σημασία των Βλακών εν τω Συγχρόνω Βίω".  Στο άρθρο αυτό περιγράφεται με γλαφυρό τρόπο ότι οι βλάκες, παρόλη την αδυναμία τους δημιουργίας πολύπλοκων συλλογισμών καταφέρνουν να ισχυροποιηθούν συνασπιζόμενοι.  "Η λεγεών των βλακών ωθείται ακατανικήτως προς την αγέλην", οπότε υπάρχει μια συρροή βλακών σε κάθε είδους οργανώσεις.  Κατ’ αυτόν τον τρόπο καταφέρνουν να ανέβουν στις βαθμίδες της ιεραρχίας, δεδομένου ότι: "Ενός βλακός προκειμένου μύριοι έπονται, ο δε ούτω ανελθών βλάξ θα προωθήσει ο ίδιος πρόσωπα μόνο κατώτερα εαυτού…". 

Ο ευφυής, παρακολουθώντας τη λαμπρή σταδιοδρομία των βλακών, συνήθως αποφασίζει να υποδυθεί κι’ αυτός τη χρυσή μετριότητα ώστε "δια της μεθόδου της νύσσης" να ανέβει κι’ αυτός τις βαθμίδες της ιεραρχίας.

Επομένως η ευφυΐα των βλακών συνίσταται, κατά τον Λεμπέση,  στην αγελοποίησή τους, μέσω της οποίας αποκτούν δύναμη και επιτυγχάνουν τους στόχους τους, αναγκάζοντας παράλληλα τους έξυπνους να τους μιμηθούν, εάν θέλουν να επιβιώσουν επαγγελματικά και να ανέλθουν κι’ αυτοί σε ανώτερα κλιμάκια της διοίκησης.

Γενικά, εκτός της παραπάνω περιγραφής του αντιθέτου της ευφυΐας που περιγράφει ο Λεμπέσης και αντιπροσωπεύει μέρος και της σημερινής ελληνικής πραγματικότητας, μπορούμε να δεχθούμε ότι η ευφυΐα του σύγχρονου ανθρώπου διαβαθμίζεται σε ατομικό επίπεδο ανάλογα με το αν αυτός δεν έχει ως γνώμονα των πράξεών του τη λογική, αλλά:

* Δρα κυρίως παρορμητικά κυριαρχούμενος από ένστικτα, πάθη και συναίσθημα και καθόλου από λογική.  Επηρεάζεται από γενικεύσεις και στηρίζεται σε αυθαίρετες εκτιμήσεις και στη διαίσθησή του.

* Δεν ανέχεται τη διαφορετικότητα, δεν σέβεται διαφορετικές γνώμες και δεν πιστεύει στο διάλογο για την επίλυση των διαφορών, αλλά θεωρεί ότι πρέπει οι πάντες να ασπαστούν τις δικές του απόψεις. 

* Διακατέχεται από μισαλλοδοξία, έχοντας αρνητική στάση ή προβαίνοντας σε διακρίσεις ή και σε αρνητικές ενέργειες που μπορούν να φθάσουν μέχρι την τρομοκρατία σε βάρος άλλων κοινωνικών ομάδων με βάση τα εθνικά, φυλετικά ή θρησκευτικά πρότυπα, στερεότυπα ή προκαταλήψεις του.

* Οδηγείται σε επιθετικότητα όταν βιώνει τη ματαίωση στην επίτευξη των στόχων του.  Αυτή τις περισσότερες φορές δεν στρέφεται εναντίον των υπαιτίων, όταν αυτοί είναι ισχυροί, αλλά εναντίον όσων αναίτιων μπορούν να προβάλουν τη μικρότερη δυνατή αντίσταση.

* Επιδιώκει να αποφύγει τη γνωστική διαφωνία μεταξύ των εδραιωμένων πεποιθήσεών του και των νεότερων πληροφοριών που δέχεται, ενεργοποιώντας τον ψυχολογικό μηχανισμό της επιλεκτικής αντίληψης, ερμηνείας ή διαστρέβλωσής τους.

* Κυριαρχείται από φθόνο και κακεντρέχεια για τις επιτυχίες άλλων.

* Αδιαφορεί για την ευημερία του κοινωνικού συνόλου όπου ζει, καθώς και για την τύχη ζώων, φυτών και περιβάλλοντος, δεδομένου ότι ο άνθρωπος οφείλει να πράττει τόσο για το ατομικό, όσο και για το συνολικό συμφέρον.

Σε γενικό επίπεδο οι κοινωνίες των σύγχρονων θεωρούμενων  ως έξυπνων ανθρώπων:

• Δεν έχουν καταφέρει να εφαρμόσουν τρόπους μόνιμης επίλυσης των προβλημάτων της δυστυχίας, της φτώχειας, της πείνας και της δίψας μεγάλων πληθυσμιακών συνόλων του τρίτου και τέταρτου κόσμου.

• Δεν έχουν εφαρμόσει αποδεκτούς απ’ όλους (π.χ. ΗΠΑ) και εφαρμόσιμους κανόνες σεβασμού της φύσης και προστασίας του περιβάλλοντος.

• Δεν έχουν γενικά αποδεχθεί κανόνες ειρηνικής συνύπαρξης λαών και σεβασμού διαφορετικών πολιτισμών σε συνθήκες ελευθερίας και δημοκρατίας.

Αυτονομία της σκέψης και ελεύθερη βούληση

Κατά τον Spinoza ελεύθερος είναι εκείνος ο οποίος οδηγείται μόνο από το λόγο.

Ο Descartes θεωρεί τη βούληση ως μία ψυχική ικανότητα με βάση την οποία μπορούμε να δεχθούμε ή να απορρίψουμε χωρίς καταναγκασμό τις λύσεις που προτείνει η λογική.  Διατύπωσε την άποψη: "COGITO ERGO SUM" (σκέπτομαι άρα υπάρχω) και υπεστήριξε ότι τα περισσότερα λάθη προέρχονται από αποφάσεις στις οποίες κυριαρχεί η βούληση, χωρίς πλήρη λογική επεξεργασία των δεδομένων.

Ο Kant χρησιμοποίησε την προτροπή του ρωμαίου ποιητή Οράτιου: "SAPERE AUDE" (τόλμησε να γνωρίσεις), ως απάντηση στην ερώτηση: "Τι είναι Διαφωτισμός;", θέλοντας να υποδηλώσει ότι είναι η περίοδος που χαρακτηρίζεται από την αυτόνομη σκέψη, απαλλαγμένη από κάθε είδους προκαταλήψεις και υπαγορεύσεις οποιασδήποτε εξουσίας.  Χρειάζεται δηλαδή τόλμη για να μπορέσουμε να διαμορφώσουμε μια αυτόνομη σκέψη που μπορεί να μας οδηγήσει στην αλήθεια μέσω της γνώσης.  Τόλμη για ανεξαρτησία έκφρασης γνώμης διαφοροποιημένης από φανατικές εθνικές, θρησκευτικές, φυλετικές ή ταξικές προκαταλήψεις ή στερεότυπα, κομματικές γραμμές ή την αυθεντία κάθε πατερναλιστή χαρισματικού ηγέτη.

Η γνώση της αλήθειας είναι η βάση πάνω στην οποία θα πρέπει να στηριχθεί  η ελεύθερη βούληση, μόνη ικανή να μας οδηγήσει στην αρετή, η οποία με τη σειρά της μπορεί να παράγει ευδαιμονία.  Ως αρετή μπορούμε να θεωρούμε την ελευθερία μας να ενεργούμε σύμφωνα με τους ηθικούς νόμους που έχουμε επιβάλλει στους εαυτούς μας.  Συμπληρώνοντας τον Σωκράτη που πίστευε ότι προϋπόθεση της αρετής είναι η γνώση (ουδείς εκών κακός), ο Αριστοτέλης διεκήρυσσε ότι δεν αρκεί η γνώση για την αρετή, αλλά αυτή θα πρέπει να συνυπάρχει με την ελεύθερη βούληση, η οποία βέβαια θα πρέπει να στηρίζεται στην ορθή γνώση.  Η άποψη αυτή δεν μας οδηγεί φυσικά στην βουλησιαρχία (voluntarismus), σύμφωνα με την οποία η βούληση κυριαρχεί της λογικής και είναι αρκετή για να επιτευχθούν ακόμη και τα πιο εξωπραγματικά οράματα κάποιου αιθεροβάμονα πολιτικού με μεσιανικές αντιλήψεις,  στιβαρή βούληση και επιμονή για την υλοποίηση οποιωνδήποτε υπεραισιόδοξων σχεδίων αντιστοιχούν στις προσδοκίες και στα απωθημένα μεγάλων τμημάτων του λαού, αλλά στην άποψη ότι δεν αρκεί να ξέρουμε ποιό είναι το καλό, αλλά  προκειμένου να μιλήσουμε για την αρετή πρέπει να θέλουμε και να επιδιώκουμε κιόλας να το πραγματοποιήσουμε.

Ως παραδείγματα μπορούμε να αναφέρουμε τον Ροβεσπιέρο, ο οποίος μαζί με τον Σαιν Ζυστ και τους Ιακωβίνους, ενώ γνώριζαν και διεκήρυσσαν το σωστό, στηριζόμενοι  αρχικά στις επαναστατικές ιδέες του Διαφωτισμού, ιδίως του Τζων Λοκ και του Ζαν Ζακ Ρουσώ, στη συνέχεια διακηρύσσοντας ότι ο οίκτος είναι προδοσία και η τρομοκρατία είναι δικαιοσύνη, εγκαθίδρυσαν το 1793 μια δικτατορία του τρόμου με δεκάδες χιλιάδες αποκεφαλισμούς, θύματα της οποίας έπεσαν τελικά το 1794 και οι ίδιοι.

Επίσης είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι οι Στάλιν, Μάο, Πολ Ποτ, κ.ά., έχοντας ως αφετηρία τις ανθρωπιστικές αξίες του μαρξισμού, , κατέληξαν στα ίδια φρικιαστικά αποτελέσματα με τις εγκληματικές ιδεολογίες του ναζισμού και του φασισμού, δηλαδή εκτός της στέρησης της ελευθερίας και της δημοκρατίας, στις απάνθρωπες μεθόδους της τρομοκρατίας και της φυσικής εξόντωσης εκατομμυρίων ανθρώπων.

Σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν λογικά οι παραπάνω αποτρόπαιες πολιτικές ότι είχαν το ελαφρυντικό ότι έγιναν για κάποιο καλό σκοπό, δηλαδή για την υπεράσπιση των συμφερόντων του λαού ή για μία ιδεολογία ή σε άλλες περιπτώσεις για την καθαρότητα της άριας φυλής ή για τη θρησκεία, γιατί το ίδιο ελαφρυντικό θα μπορούσαν να επικαλεστούν εκτός από  τους ναζί και οι ιεροεξεταστές της ιεράς εξέτασης, οι τζιχαντιστές, οι ιεροί πόλεμοι, οι προληπτικοί πόλεμοι, κλπ. οι οποίοι υποτίθεται ότι εξυπηρετούν κάποιον "ανώτερο σκοπό".

Η ελευθερία λοιπόν είναι και ο βασικός σκοπός της δημοκρατίας κατά τον Αριστοτέλη, ενώ της ολιγαρχίας είναι τα συμφέροντα της πλουτοκρατίας, της αριστοκρατίας η παιδεία και η τήρηση των νόμων και της τυραννίας η διατήρηση της εξουσίας (Ρητορική Α΄, 1366).

Διαφωτισμός ή Αντιδιαφωτισμός;

Ο Διαφωτισμός του 17ου, 18ου και 19ου αιώνα κηρύχθηκε, όπως είναι γνωστό, πολέμιος του πνευματικού σκοταδισμού, των προκαταλήψεων και κάθε δεισιδαιμονίας, του πολιτικού δεσποτισμού, του θρησκευτικού φανατισμού, της μισαλλοδοξίας και κάθε μορφής αυθεντίας που κατέχει μια και μοναδική αλήθεια και τάχθηκε υπέρ της αυτόνομης σκέψης, της ανεξιθρησκείας, της επιστημονικής έρευνας και της αμφισβήτησης, του ορθολογισμού, της ισότητας, του σεβασμού της διαφορετικής γνώμης, της πειθούς, της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της ειρήνης.

Ο Διαφωτισμός δεν απετέλεσε ένα ενιαίο και συγκροτημένο σύστημα ιδεών, σε όλες τις εκφάνσεις του, όμως επεδίωξε να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δεσμά των παραδοσιακών και μη επαληθεύσιμων πεποιθήσεων και κατέστησε τον ορθό λόγο ως το λογικά μοναδικό κριτήριο νομιμότητας κάθε θεσμού και ανθρώπινης δραστηριότητας.  Απετέλεσε μια διαδικασία αργής μετάβασης από την κατάσταση της ανωριμότητας και της κηδεμονίας οποιαδήποτε μορφής, στην κατάσταση της αυτόνομης σκέψης και της ελευθερίας του λόγου.  Η πράξη κάθε ατόμου πρέπει να περιορίζεται μόνο από δημοκρατικά ψηφισμένους νόμους, που όμως δεν θα επιτρέπουν παρέμβαση στην ατομική ιδιωτική σφαίρα.  Ο πολίτης δηλαδή πρέπει να έχει την ελευθερία να είναι κύριος της μοίρας του.

Από την άλλη μεριά ο Αντι-διαφωτισμός βασίζεται στην εμμονή σε όλα όσα χωρίζουν τους ανθρώπους και στην αντίθεση στη δυνατότητα του ορθού λόγου να διαμορφώνει τη ζωή των ανθρώπων.  Αρνείται το δικαίωμα του ορθού λόγου να αμφισβητεί την καθεστηκυία τάξη, το θρησκευτικό φανατισμό και το καθιερωμένο από μακροχρόνια παράδοση πολιτικό σύστημα και οικοδομεί τα επιχειρήματά του πάνω στον ανορθολογισμό του εθνοκεντρισμού και του θρησκευτικού φανατισμού, μαχόμενος ενάντια στις οικουμενικές αξίες του ουμανισμού και της δημοκρατίας.

Οι ιδέες του διαφωτισμού χρησιμοποιήθηκαν τόσο από αριστερούς, όσο και από δεξιούς διανοητές και πολιτικούς.  Κύριοι πολέμιοι των αρχών του Διαφωτισμού στον εικοστό αιώνα υπήρξαν οι ολοκληρωτισμοί τόσο του φασισμού (σοβινισμός, κρατισμός, λαϊκισμός, κορπορατισμός – αντικατάσταση του Κοινοβουλίου από τη Βουλή των συντεχνιών, κλπ.) και του ναζισμού (εθνικοσοσιαλιστική δικτατορία, ρατσισμός – αντισημιτισμός, απολυταρχία, μιλιταρισμός, κλπ.), όσο και των εφαρμογών του κομμουνισμού στις χώρες του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού (δικτατορία του προλεταριάτου, κεντρικά διευθυνόμενη οικονομία, στέρηση ελευθεριών, κλπ.)

Οι παραπάνω ιδεολογίες δεν εναντιώθηκαν μόνο στο Διαφωτισμό, αλλά πολέμησαν με τη φυσική εξόντωση δεκάδων εκατομμυρίων αθώων θυμάτων, τις αρχές και τις αξίες ολόκληρης της πολιτισμένης ανθρωπότητας, απαγορεύοντας το αδιαπραγμάτευτο δικαίωμα όλων στη ζωή και στην ελευθερία.

Όλοι οι παραπάνω τρόποι κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής οργάνωσης της κοινωνίας χαρακτηρίστηκαν από τον Karl Popper ως εχθροί της ανοικτής κοινωνίας της προόδου και κάθε καινοτόμου προσπάθειας, ενώ οι κάθε λογής γραφειοκράτες επιδιώκουν πάντοτε να διατηρήσουν τα κεκτημένα που τους έχει εξασφαλίσει η εξουσία τους.  Οι κρατικοί θεσμοί πρέπει να υπάρχουν μόνο για την προστασία της ατομικής ελευθερίας, η οποία σημαίνει ελευθερία κριτικής και ελευθερία από ιδεολογικούς καταναγκασμούς.  Η μονολιθική αναζήτηση της τέλειας κοινωνίας καταλήγει στο βιασμό της ατομικής ελευθερίας και δεν συνάδει με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.  Πολέμιοι διαφόρων εκφάνσεων του Διαφωτισμού βρίσκονται σε πολλά σημερινά αριστερά και δεξιά αστικά κόμματα σε διάφορες χώρες, καθώς και σε φανατικούς θρησκόληπτους κάθε θρησκείας με ακραία μορφή τους φονταμεταλιστές ισλαμιστές που εκμεταλλεύονται τις παρεχόμενες από τις δυτικές κοινωνίες ελευθερίες για να στραφούν εναντίον τους.  Οι αντιδιαφωτιστικές αντιλήψεις έχουν  βέβαια δυστυχώς παραμείνει ως αμετακίνητες αιώνιες αξίες σε μεγάλα στρώματα του πληθυσμού σε διαφορετική έκταση σε κάθε χώρα, ανάλογα με το επίπεδο της πολιτισμικής της ωριμότητας και της κοινωνικοοικονομικής της ανάπτυξης. 

Πρέπει ακόμη να παρατηρήσουμε ότι ακόμη και στις χώρες που υποτίθεται ότι ακολουθούνται κάποιες αρχές του Διαφωτισμού, μεταξύ των οποίων η κατά Αριστοτέλη και Μοντεσκιέ διάκριση των εξουσιών, σε ορισμένες περιπτώσεις όπως π.χ. στη χώρα μας η δημοκρατία έχει εκπέσει σε πρωθυπουργο-κεντρική απολυταρχία.  Ο πρωθυπουργός διορίζει τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, τον Πρόεδρο της Βουλής και τους Προέδρους των Ανωτάτων Δικαστηρίων και παράλληλα δεν υπάρχει πλήρης διάκριση εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας μια και οι περισσότεροι υπουργοί είναι ταυτόχρονα και βουλευτές.

Η πολιτική και οικονομική φιλοσοφία του φιλελευθερισμού (ατομική ελευθερία, ατομική ιδιοκτησία, αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ελεύθερο εμπόριο, μικρό κράτος, ελάχιστη δυνατή φορολογία) υποστηρίζει ότι είναι αδύνατον οι σχεδιαστές των κεντρικά διευθυνόμενων οικονομιών να έχουν έγκαιρη και σωστή πληροφόρηση για της ανάγκες και τις προτιμήσεις κάθε στρώματος του πληθυσμού με διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά και για τη διαρκή αλλαγή όλων των απαραίτητων παραμέτρων για μια δίκαιη αναδιανομή των πόρων.  Αυτή μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω του μηχανισμού των τιμών σε μια ελεύθερη αγορά, έχοντας όμως το κράτος εξασφαλίσει ένα ελάχιστο εγγυημένο επίπεδο τροφής, στέγασης, ένδυσης και ασφάλειας, χωρίς να τίθενται σε κίνδυνο οι ατομικές ελευθερίες.  Επίσης, ο φιλελευθερισμός είναι ενάντιος τόσο στον αριστερό, όσο και στον δεξιό κρατισμό, ενώ ως πρότυπο αυτού του είδους του κοινωνικού φιλελευθερισμού μπορούμε να θεωρήσουμε την ευρωπαϊκού τύπου κοινωνική οικονομία της αγοράς.

Καταλήγοντας υπογραμμίζουμε ότι οι αρχές του διαφωτισμού μπορούν να  μας καθοδηγήσουν στην πλήρη απελευθέρωση του ορθού λόγου από τα δεσμά των δεισιδαιμονιών, των προκαταλήψεων, του αυταρχισμού, του φανατισμού, αλλά και της αυθεντίας κάποιων υποτιθέμενων χαρισματικών ηγετών και στη δημιουργία κοινωνιών, όπου υπάρχει σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων,  ελευθερία και  πλήρης δυνατότητα δημοκρατικού ελέγχου κάθε μορφής εξουσίας.

Τελικός στόχος πρέπει να είναι η κατά Αριστοτέλη επίτευξη της ευδαιμονίας μέσω της σωφροσύνης, δηλαδή η συμπεριφορά σύμφωνα με την ιδιαίτερη φύση του ανθρώπου που αφορά τη λογική σκέψη (που τον ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα έμβια όντα) και την πράξη σύμφωνα με την ηθική κρίση και την αρετή.

* Ο κ. Κωνσταντίνος Λυμπερόπουλος είναι τ. Καθηγητής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ